Den Haag heeft altijd een bijzondere plaats ingenomen in de grafische vormgeving in Nederland. Halverwege de jaren zeventig werd hier Vorm Vijf opgericht, dat zou uitgroeien tot een belangrijke kweekvijver voor jong talent. Grafisch vormgever Bart de Groot was van 1976 tot 2003 een van de drijvende krachten achter dit ontwerpbureau.
In 1932 werd aan de (later Koninklijke) Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag het vak grafische vormgeving voor het eerst ingevoerd in Nederland. Aan de afdeling Reclame, opgericht door Gerard Kiljan, werden de uitgangspunten van het moderne ontwerpen onderwezen. Naast Kiljan was Paul Schuitema er docent en Piet Zwart was een belangrijke medestander die zelf aan de Rotterdamse Academie doceerde. Na 1945 is hun ontwerp-benadering op allerlei manieren voortgezet. In de loop van de jaren vijftig raakte in Nederland weliswaar de strakke Zwitserse typografie in zwang, maar daarnaast bleef het modernisme van de Haagse academie van belang.
De stijgende welvaart, de groei van het Nederlands bedrijfsleven en buitenlandse voorbeelden brachten Nederlandse ontwerpers begin jaren zestig ertoe te gaan professionaliseren en hun werkterrein te verbreden: niet alleen grafisch ontwerpen, maar ook industriële vormgeving, driedimensionale vormgeving voor architectuur, interieurs van gebouwen, ontwerpen voor tentoonstellingen in musea en beurzen en bewegwijzering. Dat proces vond voor het eerst plaats in Den Haag en wel bij Tel Design, het bureau dat in 1962 door Emile Truijen en Jan Lucassen werd opgericht en waar Gert Dumbar tot 1977 zou werken. In 1963 volgde in Amsterdam Total Design, het tweede grote multidisciplinaire ontwerpbureau in Nederland, opgericht door o.a. Wim Crouwel, Benno Wissing en Friso Kramer, die het strakke en zakelijke ontwerpen van de Zwitsers en Duitsers als voorbeeld namen.
De vraag naar huisstijlen, bedrijfsstijlen en corporate identity’s bleef in de loop van de jaren zestig en zeventig groeien. Er was een grote behoefte aan naams- en beeldbekendheid bij het Nederlandse bedrijfsleven en daarna ook bij een staatsbedrijf als de PTT, de ministeries en de rijksoverheid, die alle in Den Haag waren gevestigd. De Staatdrukkerij (Sdu) richtte een eigen vormgevingsafdeling voor onder meer de eigen uitgeverij en daarnaast heeft Den Haag in de loop der jaren tal van ontwerpbureaus gekend die deze markt bedienden: Traffic, Van Raalte Kruit, Id-Studio, Checkpoint, TIQ (later 2D-3D), Smidswater, Ontwerpwerk, Faydherbe/De Vringer, Studio Tint, Skylla, i-grec, Barlock, Eric van Casteren Ontwerpers, Op Stand, Polyester, Lust en andere. Sommige ervan hielden het niet lang vol, andere bestaan nog steeds.
Een van die Haagse bureaus is Vorm Vijf, in 1974 opgericht als Vormgroep 5 door grafisch ontwerper Joop Ridder (1950). Het bureau begon met vijf ontwerpers en vijf ontwerpdisciplines: grafische vormgeving, typografie, fotografie, illustratie en ruimtelijke vormgeving. Een aantal van hen vertrok al vrij snel, maar er kwamen anderen voor in de plaats, onder wie Bart de Groot in 1976.
Bart de Groot
Na de middelbare school wilde Bart de Groot (1948-2012) schilder worden, maar zijn vader vond een degelijke beroepsopleiding noodzakelijk. Het werd de School voor Grafische Vakken in Utrecht, waar hij de studierichting Esthetisch-technische vormgeving volgde, een opleiding tot intermediair tussen drukker en ontwerper. Het was een goede voorbereiding voor de studie grafisch ontwerpen aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, die Bart hierna volgde. Hij slaagde cum laude en vond een baan bij de Koninklijke Van Kempen en Begeer in Voorschoten. Hij werkte nog korte tijd op het ontwerpbureau Reginald Lindemans in Leiderdorp en liep stage bij Tel Design voor hij als ontwerper in dienst trad bij Vorm Vijf.
Het duo Joop Ridder en Bart de Groot, die uiteindelijk zouden overblijven als de kern van het bureau, wist in de jaren die volgden met veel inspanningen – dag en nacht werken – het bureau tot bloei te brengen. Joop slaagde erin via de Gemeentedrukkerij in Rotterdam belangrijke gemeentelijke opdrachten binnen te halen: nota’s, brochures, de huisstijl van de gemeentebibliotheek en de bedrijfsstijl van het gemeentelijk vervoerbedrijf RET. Toen het bureau begon te groeien, voegden zich naast Joop en Bart andere ontwerpers bij het bureau: Ruud van der Lans als stagiair (die later in Amerika het tijdschrift Emigre zou oprichten), Aad van Dommelen, Peter van Merriënboer, Henk en Gerard van Leyden, Wout de Vringer, Ben Faydherbe, Michiel Schriever en Eric van Casteren.
Vaak brachten zij ook nieuwe opdrachtgevers mee en velen van hen zouden later hun eigen bureau oprichten.
Aad van Dommelen (1979–1987)
‘Joop was de man voor wie het vooral spannend, vernieuwend en anders moest zijn. Bart was meer de estheet. Hij kon zich geheel verliezen in de compositie van een omslag, dat onder zijn handen uitgroeide tot een ruimtelijk universum met leesbare, abstracte en fotografische elementen in een tot het uiterste uitgewogen relatie tot elkaar en tot het geheel. Het leek hierbij minder te gaan om communicatie of inhoud, maar meer om het streven naar perfectie, als ware het een autonoom kunstwerk. Het eindeloos verschuiven, verkleinen of vergroten van de elementen, het toevoegen of weer verwijderen van nieuwe deed mij denken aan de werkwijze van Mondriaan. Hier waren de ingrediënten (stippel)lijnen, verloopjes en zichtbaar gemaakte grids. Voorafgaand aan het 1:1 werken met losse stukjes papier (Vorm Vijf was een van de eerste bureaus dat computers inzette, maar dat duurde nog een aantal jaren) maakte Bart heel kleine, primitieve schetsjes met potlood. Het resultaat was altijd spannend en modern. Zo zichtbaar als het stoeien met het ontwerp voor een omslag was, zo onzichtbaar was de conceptvorming voor een beeldmerk. Ook deze ontstonden als kleine krabbels op papier. Wellicht werden deze vooral in de avonduren gemaakt, in ieder geval was er meestal geen grote zoektocht met tientallen alternatieven zichtbaar. Bart heeft een aantal sterke beeldmerken op zijn naam.’
Joop Ridder was extrovert, wilde meer en grootser, ook in een breder ontwerpgebied: ruimtelijke vormgeving, interieur, video en het gebruik van de meest geavanceerde technische middelen. Bart de Groot was veel meer ingehouden, introvert en op een andere manier voorstander van vernieuwing en nieuwe mogelijkheden in het ontwerpen. Vanaf 1987 gingen Joop en Bart ieder hun eigen weg. Joop in zijn nieuwe bureau Pro Forma in Rotterdam, Bart met Vorm Vijf in Den Haag. Dat bureau behield zijn reputatie, maar bleef klein en overzichtelijk. De kern was steeds het grafische werk.
Technische vernieuwingen
Vorm Vijf heeft in de jaren zeventig en tachtig alle technische veranderingen meegemaakt die zich voordeden in de grafische wereld. Het jaarverslag voor Ennia Reassurantie (1976) oogt zeer hi-tech, maar er kwam geen computer aan te pas; een Rotring-pen en een airbrush waren de enige werktuigen naast waarschijnlijk wrijfletters van Letraset. De computer zou echter niet lang meer op zich laten wachten. Total Design en de Staatsdrukkerij schaften begin jaren tachtig een Aesthedes-computer aan, waarmee je als grafisch ontwerper ‘alles’ kon. Een groot en zeer duur apparaat, dat echter al snel overbodig zou worden door de komst van de veel kleinere Apple Macintosh. Deze personal computer had dezelfde capaciteiten als de Aesthedes en was al snel op elke ontwerpstudio aanwezig. In 1986 deed de Apple Macintosh zijn intrede bij Vorm Vijf, een van de eerste exemplaren in Nederland, nog zonder printer. Voor Joop Ridder en Bart de Groot, die aan de Haagse academie allebei Gerrit Noordzij als docent hadden gehad, waren de letters van deze eerste Apple verschrikkelijk, maar daar zou later verbetering in komen.
Frank Blokland (1980–1981)
‘Als ik het me goed herinner, kreeg ik als student van de opleiding Grafische en typografische vormgeving aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag les van Bart in het jaar 1980-1981. Hij viel als docent alleen al op door zijn jeugdige leeftijd; zijn collega’s waren zo goed als allemaal de vijftig gepasseerd. Dit was nog in de tijd waarin de oudere garde onder het docerend personeel zonder morele bezwaren voor de klas sigaren rookte en onbekommerd de handen op de schouders van vrouwelijke studenten legde tijdens het geven van aanwijzingen. Ik herinner mij Bart vooral als een verfrissende wind in een wat verstofte (en verrookte) opleiding.’
Ontwerp-opvattingen
Aan het eind van de jaren zeventig ontstond in de wereld van de Nederlandse grafische vormgeving een felle discussie over de uitgangspunten van het vak. Jonge ontwerpers kwamen in opstand tegen het dogmatische en Calvinistische modernisme dat overal de boventoon voerde. Het was een strijd tussen de ‘preciezen’ en de ‘rekkelijken’, de ‘geometrischen’ en de ‘vrijen’. Dat wil zeggen: Wim Crouwel c.s. tegenover Hard Werken in Rotterdam en het politiek getinte Wild Plakken in Amsterdam, maar ook tegenover Gert Dumbar in Den Haag. Ootje Oxenaar zei hierover: ‘Te weinig komen relativerende, ironische vormen van grafisch ontwerpen voor. Een onbegrijpelijke vorm kan een verrassing opleveren en in een schrikhoekje is ’t soms goed vormgeven. Eenhoorns in een geometrisch park.’
Ben Faydherbe (1981–1986)
‘Bart gaat niet voor het grote gebaar maar benadert het ontwerp op microniveau. Het is schuiven met losse elementen, tekststrookjes, kleurbalkjes, foto’s en een glasplaat er overheen om het ontwerp te bevriezen. Naderhand wordt er nog nauwelijks zichtbaar veranderd. Bart heeft een voorliefde voor de poëzie van Gerrit Achterberg en ik verdenk hem ervan dat hij zelf ook dicht. Ik kan mij voorstellen dat zijn dichtwerk identiek aan zijn vormgeving is: schuren en schaven tot alles op z’n plaats valt. Bij Vorm Vijf kreeg je als ontwerper een grote mate van vertrouwen (als je de ambitie had) in het uitvoeren van je eigen vormgevingsideeën. Ook was er veel onderlinge solidariteit met het elkaar helpen bij het uitvoeren van grotere opdrachten.’
Ook in Den Haag trachtten de vele ontwerpbureaus en individuele ontwerpers hun eigen positie te bepalen in de discussie tussen de preciezen en de rekkelijken. Aanvankelijk hield Bart de Groot van een strenge, of beter: een beheerste vormgeving. Hoewel hij een zekere vrijheid toeliet en waardeerde, was zijn basisprincipe duidelijkheid en zuiverheid, wat hij op zijn eigen manier toepaste. Een grid was voor hem geen vaststaand, dogmatisch gegeven. Details ervan kon hij gebruiken als uitgangspunt voor de bladindeling, maar ook als een vorm van decoratie, gevat in punten en lijnen. Bovendien zien we in zijn werk het gebruik van details van afbeeldingen (vaak foto’s) die verwijzen naar het thema van het ontwerp. Een fragmentatie die toen ook begon op te treden in de wetenschap (specialisaties), in de kunst (sterk individualisme) en in het het leven van alledag (het vluchtige en het grote aantal mogelijkheden om te kiezen, de grotere welvaart).
Als bureau ontwikkelde Vorm Vijf geen eenduidige stijl of signatuur. Bart de Groot: “Iedereen werkt hier individueel en het gaat er dus per ontwerper om wat hij of zij mooi vindt.” Een verklaring die misschien elk ontwerpbureau zou onderstrepen, maar die toen bij Vorm Vijf als ideaal werd gezien en doorgevoerd. Nogmaals Bart de Groot: “In de beginjaren was de vormgeving in Nederland heel strak. Wij hadden toen de neiging iets vrijer, iets kunstzinniger in ons werk te zijn. Daarna is een aantal jaren gekomen van heel vrije vormgeving. Nu [1999] merk je dat het allemaal weer iets strakker wordt. Ik denk dat dit een goede ontwikkeling is; je kan dan op een heldere manier communiceren…
Het vak is niet autonoom, het zou haar dood betekenen. Het maakt deel uit van alles wat we tegenkomen. Veranderingen vormen een levendige constante in het bestaan. Het vormt de basis voor nieuwe processen, inzichten en oplossingen in het vak. Open zintuigen blijven daarom noodzakelijk. Inspiratie en discussie, met opdrachtgevers en andere omgevingen, zijn de voorwaarden om ontwikkelingen om te zetten in vernieuwingen. Willen luisteren naar elkaars expertise is een essentieel en inspirerend onderdeel om te komen tot een doordacht en verrassend product.”
Kweekvijver voor jong talent
De ontwerpers die bij Vorm Vijf werkten, waren heel blij met die open instelling. Het was een ideale plek voor jonge ontwerpers; bij Vorm Vijf zijn vele stagiairs werkzaam geweest die er de praktijk van het vak leerden. Ontwerpers van buiten het bureau liepen in en uit en mochten vaak de apparatuur van Vorm Vijf gebruiken als ze daarover zelf niet de beschikking hadden. Eric van Casteren, die in 1986 bij Vorm Vijf kwam, schreef hierover: “Bij mijn sollicitatiegesprek viel me de open sfeer van de studio op. Jonge mensen vooral. Iedereen was bij het gesprek aanwezig. Er werd vooral gekeken naar meerwaarde en teamgeest. Mijn enthousiasme en werk voor Quixotic Uitgeverij [de voorloper van [Z]OO-producties, red.] was hen opgevallen. Dit typeert de sfeer bij Vorm Vijf destijds. Een jongehondensfeer; iedereen bemoeide zich met alles. Ik was opvolger van Ben Faydherbe en Wout de Vringer, een duo dat een groot stempel op het bureau heeft gedrukt met eigenzinnige ontwerpen.”
Eric van Casteren (1986–1990)
‘Ik voelde mij aangetrokken tot Barts vormgeving: vaak een persoonlijke inspiratie, uitgewerkt in postzegelschetsjes van 4×3 cm. Zijn onovertroffen bekwaamheid om zo’n schetsje op de kopieer-machine uit te vergroten tot A4, er een werkteken-karton overheen te leggen en met doorlicht er een werktekening op te maken. Steevast een diagonaal uit één van de hoeken, een aangesneden beeld bij wijze van toefje realiteit; alles uitgedreven naar de randen. Zeer esthetisch. Er was een grote vrijheid van werken; urenverantwoording bestond wel maar werkte niet. Daardoor ontstond veel ruimte voor experiment. Juist door deze vrijheid, het harde werken en de betrokken mentaliteit (door Bart’s integriteit afgedwongen) was Vorm Vijf een broedplaats van talent.
Katrien van der Eerden (intern, 1990–1991)
‘De sfeer binnen de studio was goed en zeer vrij. Je kreeg als jonge ontwerper de kans om de verantwoording van opdrachten op je te nemen. Zelfs om eigen opdrachten de studio binnen te halen. Daardoor kon ik meedoen aan de ontwerpwedstrijd voor de eerste set telefoonkaarten. Dat was mijn opstap naar een Startstipendium en zelfstandigheid. Bart was een stevige pijproker en hij zat altijd aan zijn snorbaard. Hij was een zachtaardige man, wel in voor humor, grappen en lol binnen de studio. Hij kon boeiende verhalen vertellen.’
Ondanks die openheid binnen het bureau zit in het werk dat Bart de Groot voor verschillende opdrachtgevers maakte echter wel degelijk een consequente lijn – men kan zelfs spreken van een handschrift – waarin steeds een combinatie van strakke en vrije interpretaties is te zien. Maar ook een stramienachtige vormgeving komt voorin ontwerpen voor briefpapier of in typografische onderwerpen (De Maniakken). Het blad Telescope (PTT Telecommunicatie) gaf hem meer vrijheid en mogelijkheden tot variatie. Toen de komst van de euro werkelijkheid werd, maakte Bart een ontwerp dat in 1993 door Proost Prikkels werd uitgebracht. Toen Bart er eens mee probeerde te betalen werd het tot zijn verbazing nog geaccepteerd ook.
Vorm Vijf heeft altijd een rol gespeeld in de vormgevingswereld – niet vooraan, maar bescheiden en gedegen, en in verhouding met de schaal van het bureau. Grote opdrachtgevers van het bureau waren onder meer de gemeente Rotterdam, de Gemeentebibliotheek in Rotterdam, PTT Telecommunicatie, het ministerie van Justitie en het Bulletin Cultuur & School (omslagen), het Havenbedrijf Rotterdam, de PTT (agenda’s) en de ING. In 2003 verliet Bart Vorm Vijf. Hij heeft een grote invloed gehad op het wel en wee van het bureau, werkend op de achtergrond, maar hij wist en zag alles.
Paul Scholte (1985-2008, met onderbreking van 3 jaar)
‘Urenlang schuiven met lijntjes, wolkjes en tekstjes, dat is Bart. En urenlang optellen, vermenigvuldigen en delen. Eindelijk is daar dan de diepe zucht, een flinke ademstoot. Want het is net als het personage uit de verhalen van Baron van Münchhausen: Bart ontsteekt stormen door één enkel neusgat. Hij is een man die zijn verantwoordelijkheden kent. En neemt. Daar waar een handtekening volstaat, kiest Bart de grote omweg en motiveert de studio de schouders eronder te zetten, aan te pakken en lang door te gaan. Indertijd had Vorm Vijf die sfeer van saamhorigheid waardoor “iedereen daar wilde werken”. Nadat hij de studio op het beste moment had verkocht, kon hij de jaren daarop plannen maken om te stoppen. Dat hij al beeldhouwend, lampen makend, schilderend en klussend tussen Frankijk, België en (of all places) Zoetermeer heen en weer ging reizen was een verrassing. Dat hij zo vaak terugkwam op de studio wekte daarentegen geen enkele verbazing. Even koffie drinken. Nooit thee. Bart heeft sowieso niets met woorden die beginnen met een t.’
Hans Leydekkers (1988–2001)
‘Bart de Groot is een van de weinige ontwerpers die de kwaliteit van een ontwerp los kan zien van zijn persoonlijke smaak of voorkeur. Zelf is Bart een typografisch virtuoos met een weergaloos gevoel voor detail en esthetiek. Misschien is hij geen spectaculaire ontwerper, maar hij ziet, en staat open voor de kwaliteit van ontwerpers die een vormtaal hanteren die haaks staan op zijn eigen. Kwaliteit en authenticiteit zijn voor hem de belangrijkste elementen. Hierdoor is er altijd enorm veel ruimte geweest om te experimenteren, zowel typografisch, grafisch als fotografisch. Onmiskenbaar heeft zijn instelling bijgedragen aan de ontwikkeling en vorming van vele gerespecteerde ontwerpers. Er was een enorme drang bij alle ontwerpers om Vorm Vijf één van de toonaangevende bureaus van Nederland te maken en er heerste een enorme “jongehondenmentaliteit”. Iedereen wilde tot laat werken en zelden was men voor acht uur de deur uit. Loon was irrelevant, maar werken aan interessante opdrachten was erg belangrijk.’
Fred van Ham (1994 ….)
‘Mijn ervaring met Bart als creatief verantwoordelijke bij Vorm Vijf is dat hij zijn invloed gebruikte om als een soort docent op te treden zodra ontwerpers vastzaten in het creatieve proces. Een enigszins vrije manier van aansturen, maar toch met behulp van deze zachte hand alles weer in de goede banen weten te leiden. Bart wist zijn creativiteit door te voeren tot in de details, maar kon ook expressief zijn. Hij ontwierp een A0-affiche met behulp van zijn schilderij over de Europese eenwording. Niets fotografisch of gedigitaliseerd, maar een schilderij met vette klodders verf dat de juiste aandacht van de aanschouwer wist te pakken. Mooi om te zien dat deze affiches een paar weken later door heel Nederland waren opgehangen in abri’s. Met als eindresultaat een apetrotse Bart en een heel tevreden opdrachtgever. Dit was de diepgang waar Bart het over had; op het juiste moment de juiste boodschap overbrengen. Al het overige is volgens hem dan ook geblaat en zonde van de zuurstof. Bart heeft hierna altijd een grote betrokkenheid bij de studio gehouden.’
Vorm Vijf bestaat nog steeds, maar in een geheel andere samenstelling, met Fred van Ham als zakelijke directeur. De groei van het aantal commerciële opdrachtgevers heeft Vorm Vijf in een nieuwe positie gebracht, waarbij het bureau zich tussen het grote aantal ontwerp- en reclamebureaus goed staande weet te houden.
Bart de Groot
geboren in 1948
overleden in 2012
Auteur: Paul Hefting, juni 2012
Eindredactie: Sybrand Zijlstra
Portretfoto: Aatjan renders